Η
πρόσταση των Καρυάτιδων δεν ήταν ένα διακοσμητικό στοιχείο μόνο, αλλά έπρεπε να
προστατέψει έναν ιερό χώρο, κι αυτός ήταν ο τάφος του παλιού βασιλιά της Αθήνας,
του Κέκροπα.
Θα μιλήσουμε για έναν
πανέμορφο ναό της Ακρόπολης, το Ερέχθειο, που είναι γνωστός σ' όλο τον κόσμο για
τις πανέμορφες κοπέλες-κολώνες, τις Καρυάτιδες.
Πρόκειται για ένα
ιδιότυπο κτίριο αφιερωμένο στη λατρεία διάφορων πανάρχαιων θεοτήτων.
Κατασκευάστηκε από πεντελικό μάρμαρο στη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου,
μεταξύ 421 και 406 π.Χ., μάλλον από τον αρχιτέκτονα Μνησικλή. Ο ναός πυρπολήθηκε
πολλές φορές και πολλές φορές ανοικοδομήθηκε, ώσπου τον έκτο μ.Χ. αιώνα
μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Όταν η Ακρόπολη έγινε τουρκικό φρούριο,
χρησιμοποιήθηκε ως κατάλυμα από τον Τούρκο διοικητή της φρουράς, για να έχει
μέσα το χαρέμι του. Όταν η Ελλάδα ελευθερώθηκε το Ερέχθειο πήρε και πάλι την
αρχική του μορφή.
Οι έξι αυτές κόρες
λέγονται σήμερα Καρυάτιδες, αλλ` αυτό δεν είναι κυριολεξία. Δεν είναι, δηλαδή,
γυναίκες των Καρυών, που φημίζονταν για την κορμοστασιά και το χορό τους. Αυτές
τις παρίσταναν με κοντό χιτώνα ως τα γόνατα. Είναι ασφαλώς Αθηναίες κόρες,
ντυμένες τον απλούστατο δωρικό πέπλο, ζωσμένο σε βαθύ κόλπο στη μέση. Δεν είναι
μοναδικό παράδειγμα τούτο, να χρησιμοποιούν γυναικεία αγάλματα αντί για κολόνες.
Έχουμε κι άλλα και μάλιστα από τον έκτο αιώνα.
Το καλλιτεχνικό
πρόβλημα ήταν να ενταχθούν έτσι οι κόρες, ώστε να πείθουν ότι είναι άξιες να
κρατήσουν στα κεφάλια τους το βάρος του θριγκού-χωρίς να υποταχτούν στην
πίεση-με σιγουριά, με άνεση, με λεβεντιά. Και το πετυχαίνουν στο μεγαλύτερο
δυνατό βαθμό. Ούτε για μια στιγμή δε γεννιέται στην ψυχή μας η ανησυχία ότι δεν
θ`αντέξουν, θα υποκύψουν κι ότι μαζί τους θα σωριαστεί κι η στέγη που στηρίζουν.
Αυτό το εξαίρετο αποτέλεσμα το πέτυχε η σοφία του καλλιτέχνη.
Στα αρχαία χρόνια οι
όμορφες και λυγερόκορμες κόρες των Καρυών της Λακωνίας κρατούσαν στο κεφάλι τους
κάνιστρα με άνθη και χόρευαν γύρω από το άγαλμα της θεάς Αρτέμιδας θρησκευτικούς
χορούς στις μεγάλες γιορτές. Η ομορφιά τους ήταν ξακουστή. Γι' αυτό συχνά οι
αρχιτέκτονες της αρχαίας Ελλάδας, παράγγελναν στους γλύπτες μαρμάρινες
Καρυάτιδες, για να αντικαθιστούν μ' αυτές τις κολόνες που συγκρατούσαν τις
παραστάδες της εισόδου διάφορων ναών, οικοδομημάτων και μνημείων μ' αυτές
Στο Ερεχθείο της
Ακρόπολης, στην Αθήνα, μπορεί κανείς να δει τις περίφημες Καρυάτιδες, που
στηρίζουν τον εξώστη του οικοδομήματος. Ήταν έξι αλλά η μια από αυτές
μεταφέρθηκε από τον Λόρδο Έλγιν στην Αγγλία και σήμερα στολίζει το Βρετανικό
Μουσείο.
Η ΚΛΕΜΜΕΝΗ ΚΑΡΥΑΤΙΔΑ ΣΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
Λέγεται ότι ο
Ικτίνος εμπνεύστηκε τις Καρυάτιδες όταν παρακολούθησε ένα λατρευτικό χορό
Παρθένων που γινόταν στα Καρυάτια , μια ιδιότυπη γιορτή των Καρυών που ήταν
αφιερωμένη στη θεά Άρτεμη
Η οικοδόμηση άρχισε
το 421 π.Χ., μετά την ειρήνη του Νικίου και περατώθηκε το 406 π.Χ. Κατά τη
διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι εργασίες στην Ακρόπολη γίνονταν
σταδιακά. Η νότια και η ανατολική του πλευρά βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο από
την βόρεια και την δυτική.
Ο κύριος
ναός είναι ορθογώνιος με μήκος 20,03 μέτρα και πλάτος 11,21 μέτρα, με έξι
ιωνικούς κίονες στην ανατολική πλευρά. Η αίθουσα χωρίζεται σε τέσσερα τμήματα:
Στο ανατολικό τμήμα, που είναι το κεντρικό βρισκόταν το πανάρχαιο άγαλμα της
Αθηνάς, το ξόανο όπως ονομαζόταν, επειδή ήταν κατασκευασμένο από ιερό ξύλο
ελιάς. Μπροστά στη θεά έκαιγε η περίφημη χρυσή άσβεστος λυχνία, έργο του γλύπτη
Καλλίμαχου.
Το δυτικό τμήμα ήταν
επίσης χωρισμένο σε τρεις αίθουσες. Εκεί βρίσκονταν οι βωμοί του Ποσειδώνα και
του θρυλικού ήρωα Ερεχθέα, του Ήφαιστου και του τοπικού ήρωα Βούτου. Μια μικρή
είσοδος οδηγούσε δυτικά στον περίβολο του τεμένους της νύμφης Πανδρόσου, το
Πανδρόσειο, όπου ήταν φυτεμένη η ιερή ελιά των Αθηνών. Το δέντρο που βρίσκεται
σήμερα στην ίδια θέση ξαναφυτεύτηκε το 1917. Από εδώ μια μικρή σκάλα οδηγούσε
στον τάφο του Κέκροπα, του μυθικού βασιλιά της Αθήνας, ακριβώς κάτω από την
νοτιοδυτική πλευρά του Ερέχθειου.
Στη βόρεια πλευρά, σε
πιο χαμηλό επίπεδο, υπάρχει ένα τμήμα με τέσσερις ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη
και δυο στα πλάγια. Εκεί βλέπουμε μια κρύπτη, όπου ίσως κατοικούσε ο οικουρός
όφις, ο ιερός όφις του Ερεχθέα, στον οποίο οι κάτοικοι των Αθηνών προσέφεραν
κάθε μήνα μελόπιτες.
Πανέμορφη ήταν η
ιωνική διακόσμηση της πύλης. Στην οροφή υπήρχαν μαρμάρινα φατνώματα, σ' ένα από
τα οποία υπήρχε μια οπή που δεν έκλεισαν ποτέ, επειδή πίστευαν ότι έγινε από τον
κεραυνό με τον οποίο, όπως αναφέρει μια παράδοση, ο Δίας έπληξε τον Ερεχθέα.
Στην αριστερή πλευρά διακρίνονται τρεις οπές στο βράχο σαν ίχνη από την τρίαινα
του Ποσειδώνα, η οποία έκανε να αναβλύζει αλμυρό νερό.
Στη νότια πλευρά,
μπροστά στον Παρθενώνα, βλέπουμε ένα άλλο τμήμα του ναού, όπου αντί για κίονες
υπάρχουν έξι γυναικεία αγάλματα ύψους 2,30 περίπου μέτρων. Ο Βιτρούβιος τις
ονομάζει "Καρυάτιδες", επειδή ο γλύπτης είχε χρησιμοποιήσει για μοντέλα του
κορίτσια από την πόλη Καρυές κοντά στη Σπάρτη. Φορούν ιωνικό χιτώνα και φέρουν
στο κεφάλι τους ένα κάνιστρο, που παίζει το ρόλο κιονόκρανου. Τη δεύτερη από
αριστερά Κόρη την αφαίρεσε ο λόρδος Έλγιν και στη θέση της τοποθετήθηκε μια
ψεύτικη. Σήμερα, λόγω της μεγάλης ατμοσφαιρικής ρύπανσης, οι υπόλοιπες
βρίσκονται στο Μουσείο της Ακρόπολης, ενώ στην θέση τους έχουν τοποθετηθεί
αντίγραφα.
Λεπτομέρεια της νότιας πρόστασης του Ερεχθείου, με τις διάσημες Καρυάτιδες
Το Ερέχθειο, κομψό
οικοδόμημα με ιδιαίτερο χαρακτήρα και αρχιτεκτονική μορφή, βρίσκεται στη βόρεια
πλευρά του βράχου της Ακρόπολης. Οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 421-406 π.Χ.,
αντικαθιστώντας τον πρωιμότερο ναό, που βρισκόταν λίγο πιο νότια και ήταν
αφιερωμένος στην Αθηνά Πολιάδα, το λεγόμενο ''Αρχαίο ναό''. Ο ναός αναφέρεται ως
''Ερέχθειο'' μόνο από τον Παυσανία (1.26.5) και η ονομασία αυτή σχετίζεται με το
μυθικό βασιλιά των Αθηνών Ερεχθέα, που λατρευόταν αρχικά στη θέση αυτή. Από
άλλες πηγές το οικοδόμημα συνήθως αναφέρεται απλώς ως ''ναός'' ή ''αρχαίος
ναός''. Η ιδιόρρυθμη μορφή του οφείλεται εν μέρει στη διαμόρφωση του εδάφους,
που είναι κατά 3 μ. ψηλότερο στο ανατολικό μέρος, αλλά και στις δύο κύριες
λατρείες, που έπρεπε να στεγάσει σε δύο διαφορετικούς χώρους. Ο πρώτος ήταν
αφιερωμένος στην Αθηνά Πολιάδα και καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του κτηρίου,
ενώ στο δυτικό τμήμα, που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο, λατρευόταν ο
Ποσειδώνας-Ερεχθέας και υπήρχαν βωμοί του Ηφαίστου και του Βούτου, αδελφού του
Ερεχθέα. Εδώ κατοικούσε, σύμφωνα με το μύθο, και ο οικουρός όφις, το ιερό φίδι
της Αθηνάς. Παράλληλα, στον ίδιο χώρο υπήρχαν και ορισμένα ιερά σημεία, που
έπρεπε να προστατευθούν από το κτήριο, όπως ο τάφος του Κέκροπα και τα ίχνη που
θύμιζαν την έριδα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της πόλης.
Το οικοδόμημα έχει
κατασκευασθεί από πεντελικό μάρμαρο, ενώ για τη ζωφόρο του χρησιμοποιήθηκε
γκρίζα ελευσινιακή πέτρα και για τα θεμέλια πειραϊκός ακτίτης. Στην πρόσοψη του
ανατολικού τμήματος υψώνεται εξάστυλη ιωνική στοά, από όπου ήταν και η είσοδος,
με δύο παράθυρα εκατέρωθεν. Στο εσωτερικό του ναού αυτού φυλασσόταν το ξόανο, το
άγαλμα της Αθηνάς, φτιαγμένο από ξύλο ελιάς, το οποίο έντυναν με τον πέπλο οι
Αρρηφόροι κατά τη διάρκεια της γιορτής των Παναθηναίων. Στο δυτικό τμήμα, που
βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο, η είσοδος γινόταν από ένα πρόπυλο σε σχήμα Π,
στη βόρεια πλευρά, με τέσσερις ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη και από έναν σε κάθε
πλευρά. Στο πλακόστρωτο της στοάς που σχηματίζει το πρόπυλο υπάρχουν, σύμφωνα με
την παράδοση, τα ίχνη της τρίαινας με την οποία ο Ποσειδώνας χτύπησε τη γη και
έκανε να αναβλύσει η πηγή με το αλμυρό νερό. Το δάπεδο του ναού ήταν μαρμάρινο
και από κάτω, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, υπήρχε η ''Ερεχθηίς θάλασσα'', όπου
κατέληγαν τα νερά της αλμυρής πηγής του Ποσειδώνα. Μία μικρή πόρτα στο δυτικό
τοίχο του ναού οδηγούσε στο ιερό της Πανδρόσου, στα δυτικά του Ερεχθείου. Η
δυτική πλευρά εξωτερικά είχε τέσσερις ιωνικούς κίονες επάνω σε ψηλό στυλοβάτη,
οι οποίοι ενώνονταν με χαμηλό τοίχο και κιγκλιδώματα. Μία άλλη πόρτα, τέλος, στο
νότιο τοίχο του ναού αυτού, οδηγούσε μέσω μίας σκάλας στην πρόσταση των
Καρυάτιδων. Αυτή είναι μικρή στοά σχήματος Π, όπου τη θέση των κιόνων
καταλαμβάνουν έξι αγάλματα κορών, που στηρίζουν με το κεφάλι τους την οροφή της.
Ονομάσθηκαν Καρυάτιδες μεταγενέστερα, επειδή σχετίσθηκαν με τις κοπέλες από τις
Καρυές της Λακωνίας, που χόρευαν ένα χορό προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος.
Φιλοτεχνήθηκαν από το γλύπτη Αλκαμένη ή, σύμφωνα με άλλους, από το γλύπτη
Καλλίμαχο. Τα πέντε αγάλματα των Καρυάτιδων βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο
Ακροπόλεως και το έκτο στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ στη θέση τους έχουν
τοποθετηθεί αντίγραφα από χυτό υλικό. Όλο το οικοδόμημα διακοσμούσε μία ζωφόρος,
όπου πιθανόν απεικονίζονταν σκηνές σχετικές με τους μυθικούς βασιλείς της
Αθήνας.
Τον 1ο αι. π.Χ. το
μνημείο κάηκε κατά τη διάρκεια βαρβαρικών επιδρομών και υπέστη μικρές επισκευές
και τροποποιήσεις. Κατά τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους μετατράπηκε σε
εκκλησία της Θεομήτορος, την εποχή της Φραγκοκρατίας (1204-1456) χρησιμοποιήθηκε
ως παλάτι και κατά την Τουρκοκρατία (1456-1833) φιλοξένησε το χαρέμι του Τούρκου
φρούραρχου. Στις αρχές του 19ου αιώνα, μία από τις Καρυάτιδες και ένας κίονας
αποσπάσθηκαν κατά τη διάρκεια της διαρπαγής των μαρμάρων του Παρθενώνα από το
λόρδο Έλγιν, ενώ λίγο αργότερα, το 1827, στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα
των Ελλήνων, το κτήριο ανατινάχθηκε από τουρκική οβίδα. Προσπάθειες για την
αποκατάσταση του μνημείου έγιναν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Το Ερέχθειο είναι
το πρώτο από τα μνημεία της Ακρόπολης, του οποίου ολοκληρώθηκε η αναστήλωση κατά
τη διάρκεια των ετών 1979-1987, στο πλαίσιο των αναστηλωτικών εργασιών που
εκτελούνται στο χώρο της Ακρόπολης. Η αναστήλωση αυτή βραβεύθηκε από την
Europa Nostra.
